Önceki gün bir grup gazeteci Ambalaj Sanayicileri Derneği (ASD) Başkanı Zeki Sarıbekir ile bir araya geldik. Başkan Sarıbekir’in sektörüyle ilgili beklentilerine geleceğim ama öncelikle ‘atık’ konusundaki tespitlerini aktarmamda fayda var. Sarıbekir ambalajların insan ömrünü uzattığını savunuyor. Bu savının temel gerekçelerini şöyle özetleyebilirim. Ambalajlanan ürün hijyenik oluyor, markası belli, hesap sorulacak adres belli vs. Ayrıca ambalajlanan ürünün dış etkenlerden korunması da sağlanıyor. Sarıbekir özellikle ucuzluk marketleriyle birlikte dünyada ve Türkiye’de ambalajlanan ürün sayısının katlanarak artığına da dikkat çekiyor. Türkiye’de kişi başı ambalaj harcaması 10-15 yıl önce 150 dolarken şimdi 325 dolara çıkmış. ABD’de bu oran 550 dolar, Japonya’da ise 600 dolar. Tabii ambalaj oranında atıkların da arttığını tahmin etmek güç değil.
Zeki Sarıbekir
RENK RENK TOPLANIYOR
Sarıbekir geri dönüşümün önemi, ekonomilere katkısı ve gelişmiş ülkelerde atıkların toplanması ile ilgili sürece dikkat çekti ve şunları söyledi:
“Gelişmiş ülkelerde ihale yapılıyor. Hangi firmanın hangi atık ürünü toplayacağı belirleniyor. Sonra bu ürünler renklerle örtüştürülüyor. Plastik yeşil, cam mavi, kağıt sarı gibi... İlgili firmanın sarıya boyanmış aracı geliyor. Sarı renkteki konteynerdeki sarı ürünleri alıyor. Süreç evlerde başlıyor. Ev halkı kağıt atığı ayrı, camı ayrı, plastiği ayrı apartman yönetimine teslim ediyor. Yönetim de toplama merkezlerine...”
Sarıbekir, dünyada belediyeler eli ile atık toplama oranlarına dikkat çekti. Japonya’da atık toplama oranının yüzde 98’leri bulduğunu belirtti. Ben de Avrupa Birliği’ndeki son duruma baktım. Kıskanmamak elde değil...
Avrupa Çevre Ajansı verilerine göre Avrupa Birliği’nde 2021’de ülkeye göre belediye atıklarının geri dönüşüm oranı şöyle:
“Almanya yüzde 67.8, Avusturya yüzde 62.5, Slovenya yüzde 60.8, Hollanda 57.8, Danimarka yüzde 57.4. Avrupa Birliği ortalaması yüzde 48.7. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı verilerine göre 2020 yılında Türkiye’de bu oran yüzde 27.2.
Kripto paralar 2024’e hızlı başladı. ‘Bu piyasanın atası’ olarak anılan Bitcoin ani bir sıçrayışla 45 bin 280 dolara kadar çıktı. Ancak buradan gelen satışlarla 43 bin dolara kadar geriledi. 2023’te Bitcoin 16 bin 500 dolar civarlarında başladığı yolculuğunu 42 bin 500 dolar seviyelerinde tamamlayarak yılı yüzde 150’nin üzerinde bir yükselişle noktaladı. 2024 ve 2025 yılları için ciddi bir ‘boğa’ beklentisi mevcut. Bunun nedenlerinin başında, ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu’nun (SEC) Bitcoin spot ETF’sini (borsa yatırım fonu) onaylayacağına ilişkin öngörüler geliyor. Uzmanlara göre, bu onay ocak ayının ilk yarısında gerçekleşebilir. Kripto piyasasında başka ne beklentiler var. Türkiye’de son durum ne? Tüm bunları geçtiğimiz hafta, işin uzmanlarından Onur Altan Tan ile konuşma fırsatı bulduk.
PİYASA RAHATLADI
Onur Altan Tan Cambridge Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı’ndan sonra Colorado Boulder Üniversitesi Biyokimya bölümlerini tamamlamış. Sonrasında ise tutkusunun izinden kripto sektörüne adım atmış. Bitci Teknoloji’nin kurucuları arasında yer alan Onur Altan Tan, Temmuz 2023’te ise Bitci’deki görevinden ayrıldı ve Futurance Yönetim Kurulu’na dahil oldu. Tan, son aylarda piyasalarda yaşanan rahatlamaya dikkat çekerek girdi söze:
“Geride bıraktığımız iki yıl, yatırımcıların pek çok aşamada sabır ve stres testine maruz kaldığı bir dönemdi. Son iki-üç aydır ise genel olarak daha da rahatlamış bir piyasa görüyoruz. Ancak verilerin hâlâ tam anlamıyla bir boğa sezonuna işaret ettiğini söylemek çok güç. Psikolojik bir rahatlama var. Bu da çok önemli. ETF konusu piyasalarda ayrı bir hikâye yazabilir. Ama yükseliş hangi tarihte başlayacak, hangi tarihte bitecek. Dip ya da tepe neresi... Bunların hiçbirini bilmiyoruz. Bu sektörde çoğu zaman 2+2, 4 etmeyebiliyor. Bu açıdan baktığımızda, bence kripto paraların geleceğiyle ilgili çok daha kapsayıcı, çok daha uzun vadeli stratejiler geliştirme zamanı geldi.”
BLOCKCHAIN GERÇEĞİ
Kriptoda asıl boğanın kurumsal şirketlerin oyuna dahil olmasıyla başlayacağını sözlerine ekleyen Onur Altan Tan şöyle devam etti:
“Bugün de blockchain’e
Sonrasında sütü, tereyağı, peyniri hallettiniz. Şimdi sıra çocukların içeceklerine mi geldi? Aşağıdaki fotoğraf hafta sonundan. Çocukların içtiği 10 markanın meyveli kakaolu sütlerin paketlerine şöyle bir bakın. 10’unun da boyu posu aynı duruyor değil mi? Aynen öyle boyları posları aynı. Peki ya içlerindeki sütler? 5’inin içinde 180 ml süt var. 5’in de ise 200 ml. Eskiden hepsi 200 ml idi. Ancak 5 marka sütleri 20’şer ml azalttı. Peki ya paketler? Onları aynı bıraktılar. Kalan boşluk gaz ile dolduruldu. 200 ml görünümlü 180 ml’lik paketler piyasa sürüldü.
10 markanın meyveli ve kakaolu sütlerini inceledik. İlk bakışta aynı büyüklükte görünen bu ürünlerin 5’inin içinde 200 ml, 5’inde ise 180 ml içecek var.
200 ml’lik diğer markaların paketleriyle aynı raflarda yerini aldı. Şimdi diyeceksiniz ki, “Hangi pakette ne kadar süt olduğu paketlerin üzerinde yazıyor. Herkes ürününü istediği fiyattan satar. Sana ne.” Hiç de öyle değil. 180 ml’lik sütler 200 ml olanlardan bir tık ucuza satılıyor. Aslında hesap etseniz onlar daha pahalı. Çünkü gizli zam yapmanın yolunu böyle bulmuşlar. Fiyatı tutuyor, gram gram sütü götürüyorlar. Tüketici geliyor rafın başına küçücük yazılmış gramajları okumak mümkün değil zaten. Bakıyor hangisi ucuz onu alıyor gidiyor. Ucuz aldım sanıyor ama aslında bilmiyor ki pahalıya aldı.
ÜRÜN AZ PARA ÇOK
Üründe fiyat artışı olmamasına rağmen, ürün gramajlarında aşağı yönlü değişiklik yapılması, tüketicilerin daha az miktardaki ürüne, daha fazla para ödedikleri sonucunu ortaya çıkarıyor. Gramaj düşürülmesine rağmen ambalaj boyutları aynı tutularak tüketiciler yanıltılıyor. Üründe gramaj oyunu ile gizli zamlar yapılması alışkanlık haline geldi.
EKSİK GAZLA DOLUYOR
180 ml ambalajlı kutu sütlerin 200 ml. ambalajlı sütler ile aynı ambalaj boyutunda satılmasının sadece ekonomik boyutu problemli değil.
Satış fiyatlarının artış hızı kesildi ama konutlar hala çok pahalı. Hele hele büyük şehirlerin merkezlerinde yanına yaklaşmak pek mümkün değil. Ev satın almak ne kadar zorsa uygun fiyata kiralık ev bulmak da bir o kadar zor.
Peki bu böyle sürecek mi? Hükümetin aldığı önlemler ne kadar etkili olacak, konut fiyatları 2024 yılında ne olur, kiralar ucuzlar mı... Tüm bu soruları geçtiğimiz hafta bir araya geldiğimiz Konut Geliştiricileri ve Yatırımcıları Derneği’nin (KONUTDER) Başkanı Ramadan Kumova’ya sorduk. Gelin şimdi en önemli sorunun cevabı ile başlayalım. Konut fiyatları nasıl ucuzlar?
Kumova konuttaki en büyük maliyet kaleminin arsa olduğunu vurgulayarak girdi söze ve ekledi:
KONUTA ERİŞİM İÇİN ÖNEMLİ
“Arsa maliyeti Türkiye’de bütün dünyadaki örneklerine göre çok pahalı. Hamburg’ta yüzde 8, Düsseldorf’ta Nişantaşı gibi yerde yüzde 25. Dünya ortalaması yüzde 15. Türkiye’de ise yüzde 50 ve üstü. Arsa nedeniyle ürettiğimiz her konut için maliyeti önce ikiyle çarpıyoruz. Arsa maliyetlerinin dünyada olduğu gibi yüzde 15’lere çekilmesi halinde konut fiyatları yaklaşık olarak yüzde 40 geriler. Örneğin; yüzde 50 kat karşılığı olan bir projede, konutun metrekaresi 65 bin liraysa arsa maliyeti yüzde 15’lere düştüğünde aynı konutu 38 bin lira metrekare fiyatıyla satabilirsiniz.”
Arsa maliyetlerini ucuzlatmadan konuta erişimin mümkün olmayacağını ifade eden Ramadan Kumova, bu konuda Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Mehmet Özhaseki ile geçtiğimiz aylarda görüşme gerçekleştirdiklerini söyledi. Kumova, “Arsaların özel sektör-kamu işbirliği ile üretilmesinin daha doğru bir model olacağını, arsa maliyetinin düşmesi halinde konut fiyatlarının yüzde 40 ucuzlayacağını anlattık” dedi. Beyaz yakalıların dahi konuta ulaşmada zorluk yaşamaya başladığını söyleyen Kumova, “Türkiye’de ağırlıklı olarak sosyal konut projeleri konuşuluyor. Ama artık orta segmentte de sıkıntı yaşamaya başladık. Gelinen noktada herkes bir alt segmente geçiyor”
Sıcağı sıcağına duygularını sordum, aynen aktarıyorum:
“Nişan tabii beni çok mutlu etti bu. Çünkü enerji ve iklim değişikliği konusunda yaptığımız çalışmalar bir anlamda takdir görmüş oldu. Cumhurbaşkanı Macron konuşmasında çok güzel şeyler söyledi. Bir bölümde, ‘Fatih Birol öyle güzel konuşmacı ki sokaktaki hiç bu konuyu anlamayan bir insanı da ikna edebilir, benim gibi bir devlet başkanını da. Mesela hem beni hem Biden’ı ikna edebilen biri’ dedi. Enerji konusunda dünyadaki en önemli isim, uzman vurgusu da yaptı. Bu sözler çok önemliydi benim için. Bu nişan gerçekten bizim dünyada enerji ve iklim konularında önerdiğimiz ve çoğu kabul gören çözümlerle ilgili daha da fazla çalışmamızı şevklendirdi.”
Fatih Birol’dan aldığım bilgilere göre Macron konuşmasının önemli bir bölümünde Galatasaray’dan da bahsetmiş. Bilen bilir. Fatih Birol sıkı Galatasaraylı’dır. Hatta bu kadar yoğun temposuna rağmen seyahatlerini bile çoğu zaman Galatasaray maçlarına göre ayarlar. Macron konuşması sırasında Fatih Birol’un babası ve kardeşiyle ilgili anekdotlar da paylaşmış. Törene, Türkiye’nin Paris Büyükelçisi Yunus Demirer, Sabancı Holding Yönetim Kurulu Başkanı Güler Sabancı, GS Yönetimi’ni temsilen eski büyükelçi Hakkı Akil’in yanı sıra aralarında Amerika, Japonya, İngiltere, Hindistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Brezilya, İtalya’nın da bulunduğu birçok ülkenin büyükelçisi de katılmış.
Fatih Birol nişan takdiminin bizzat Macron tarafından Elysee Saray’ında yapılmasının da nadir olduğuna dikkat çekti. Bu durum kendisini ayrıca gururlandırmış ve mutlu etmiş.
BİROL’UN GÖZÜYLE COP28
- 1992 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) kapsamında her ülke tehlikeli iklim değişikliğinden kaçınmak ve sera gazı emisyonlarını küresel olarak adil bir şekilde azaltmanın yollarını bulmakla yükümlü. 30 yıldır hükümetler iklim krizine çözüm bulmak üzere bir araya geliyor.
Fatih Birol’u yakalamışken Birleşik Arap Emirlikleri’nde 30 Kasım’da başlayan ve 12 Aralık’a kadar devam edecek Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı’nı (COP28) sormazsam olmazdı.
Dubai’den önceki gün dönen Birol ayağının tozuyla aldığı nişan sonrası muhtemelen tekrar Dubai’ye gidebileceğini söyledi.Dünyanın pek çok global sıkıntıyı aynı anda yaşadığı bir dönemde gerçekleşen zirvede görüşmelerin sürdüğünü, bazı konularda önemli kararların uzlaşmayla alınabileceğini belirtti.
Ancak geldiğimiz noktada fonzedelere bazı sorular sormamızın tam zamanı olduğunu düşünüyorum. İşte ilki...
1. Madem her biriniz binlerce hatta milyonlarca doları adı geçen bankaya güvenip, yönetmeliklere uygun bir şekilde, yasal bir fona yatırdığınızı sandınız. Niye paranızı bankadan değil, aylarca mesajlarda dil döküp, telefonlarda yalvarıp Seçil Erzan’dan istediniz?
Paralar Seçil Erzan’ın sistemine 2022 yılında akmaya başlamış. Bu süreçte faiz adı altında hiç de normal olmayan getiriler vaat edilmiş, hatta bir süre bunlar ödenmiş. Paralar alınmış verilmiş. Ancak sistem tıkandığında kimi mesaj göndermiş, kimi aramış, kimi adam göndermiş, kimi sert çıkışmış. Sinir krizi geçirenler mi istersiniz, uykusuz kalanlar mı... Bu uğurda arkadaşlarına yalan bile söyleyen olmuş. Seçil Erzan ile konuşmalarda, mesajlarda herkes yalvar yakar parasını geri istiyor. Tekrar soruyorum. Paranızı bankadaki bir fona yatırdıysanız günlerce bir banka müdürüne neden yalvarırsınız? Müdür veya o şube işinizi görmüyorsa, ya kendiniz ya avukatınız aracılığı ile elinizdeki ‘belgelerle’ bölge müdürlüğüne, genel müdürlüğe başvurursunuz. Olmadı mı... BDDK’sı var, mahkemesi var... Hiçbir banka sizin paranıza el koymaz, koyamaz.
Hatırlatmakta fayda var. Geçmişte bazı banka personellerinin zimmetine para geçirdiği çok olay yaşanmıştır. Özellikle yaşlı müşterileri kandırıp para yatmış gibi gösteren, sahte hesap cüzdanı, sahte makbuzla işlem yapan bankacılarla ilgili haberler arşivlerde duruyor. O olayların mağdurları ellerindeki ‘belgelerle’ bankaya başvurmuş, sonrasında yasal prosedür işlemiş ve paralarını geri almışlardır. Tam bu noktada fonzedelere yeni bir soru soralım.
2. Binlerce hatta milyonlarca doları yasal bir şekilde bir bankanın fonuna yatırdığınızı düşündünüzse niye yasal bir belge olan ‘işlem makbuzlarını’ almadınız, saklamadınız. Milyonlarca doları belgesiz neden teslim ettiniz. Paranız geri ödenmediğinde, Seçil Erzan’ın sizi oyaladığını anladığınızda neden ‘belge’ telaşına düştünüz?
Vatandaş olarak bankaya nasıl para yatırdığınızı ve çektiğinizi düşünün. Vezne veya işlem bankosundaki görevli bizden parayı ‘sayarak’ teslim alır veya teslim eder. Para nakit olarak bir başka bankadan ‘balya’ şeklinde bile gelse bankacı o parayı ‘saymadan’ teslim almaz. ‘Para sayma’ dedik ve yeni bir noktaya geldik. O zaman gelin fonzedelere yeni bir soru soralım.
3. Günlerdir Seçil Erzan’ın para trafiğine ilişkin görüntüler yayınlanıyor. Görüntülerin çoğunda çeşitli mekânlarda torbalar ile para teslim ediliyor, alınıyor. Binlerce, milyonlarca dolar aldınız, verdiniz. Neden bu paraları hiçbir şekilde saymadınız?
Ne parayı alan veren bankacı ne de karşısındakiler sayma lütfunda bulunmuyor. Konu banka ve bankacılıksa para asla saymadan verilmez, alınmaz.
SPK gözetiminde çalışan Türkiye Değerleme Uzmanları Birliği’nin (TDUB) Başkanı Yaşar Bahçeci açıkladı:
“Gayrimenkul değerlemelerinde çok sayıda manipülasyon tespit ettik. Özellikle yabancıya vatandaşlık için yapılan satışlarda büyük usulsüzlükler var. SPK lisansı olan 155 değerleme şirketinin üçte biri için soruşturma yürütüyoruz. Sonuçlanan dosyalara 15 milyon lira ceza kestik. 100’den fazla dosyada inceleme sürüyor. Çok büyük cezalar da yolda. İçimizdeki çürük elmaları temizleyeceğiz. Türk pasaportunun bu manipülasyonlara alet olmasına asla izin vermeyeceğiz.”
TESPİT DEVLETE BİLDİRİLİYOR
Şimdi gelin Bahçeci’nin açıklamalarından yola çıkıp konuyu açalım. Türk vatandaşı olan yabancıların bunun için Türkiye sınırları içinde 400 bin dolarlık gayrimenkul edinmeleri gerekiyor. Alıcı ve satıcı anlaşırsa gayrimenkulün değeri lisanslı gayrimenkul değerleme şirketi tarafından resmi olarak tespit edilip resmi makamlara bildiriliyor. Bu tespit raporu, anlaşma ve ödeme belgeleriyle birlikte başvuru yapan yabancı izin çıkması durumunda vatandaşlık alabiliyor. Yani siz herhangi bir mülkün bedelini 400 bin dolar veya üzerinde bir fiyata yabancıya satmak isteseniz bile devlet o mülkün gerçekten değerini tespit ediyor ki kağıt üzerinde satışlar, usulsüzlükler olmasın.
SPK gözetiminde çalışan TDUB’un Başkanı Bahçeci’nin verdiği bilgilere göre Türkiye’deki değerleme şirketlerinin 3’te 1’i ile ilgili inceleme var. Usulsüz değer tespiti yaptıkları satışa konu gayrimenkullerin değerlerini şişirdikleri öne sürülüyor. Yabancı alıcı ile Türk satıcı daha düşük fiyata anlaşmasına rağmen gayrimenkuller 400 bin dolar veya üzerinde bir fiyata satılmış gibi gösterilmiş. 100 bin 150 bin dolara satılan gayrimenkuller ile birçok yabancı hak etmediği halde vatandaşlık almış. Bunun adı resmen dolandırıcılık.
KREDİ İÇİN DE RAPOR
Yapılan manipülasyonlar sadece vatandaşlığa konu değil. Gayrimenkul değerleme şirketleri bankalar için de konutların değerini tespit ediyor. Bankaların verdiği ev kredisi tutarları satın alınacak evin değeri baz alınarak hesaplanıyor. Bankalar ev alımında ev fiyatının tamamını kapsayan tutar kadar kredi vermiyor, kamunun koyduğu sınırlamalara uygun hareket ediyor. Ayrıca ipotek bedelleri de gayrimenkul değerleme şirketlerin tespit ettiği resmi değerler üzerinden belirleniyor.
Yabancılara satışa konu konutların değerini para karşılığında şişiren bazı değerleme şirketleri banka kredilesine konu satışlarda da manipülasyon yapıyor. Bu sayede bankadan daha fazla kredi temin ediliyor.
İşte bu önlemlerden hemen önce araç alım satım furyasının merkezlerinden biri de İnegöl oldu. İnegöl geliri yüksek bir ilçe. Bu nedenle oldukça iyi bir araç portföyü var.
İnegöl’de ne mi olur o dönemde? Sanayici, esnaf, vatandaş o dönemde araçlarına teklif edilen fiyatlar karşısında adeta şok yaşar. Yapılan teklifler kredi musluklarının kısılması nedeniyle kaynak ihtiyacı olanların ekstra işine gelir. 1 milyon liralık araçlar 2 milyon liraya, 2 milyon liralıklar 3-3.5 milyon liraya kadar teklif alır. Ancak bir şartla. Ödemelerin bir bölümü nakit olacak, kalanı 6 aya kadar uzanan vadelerde çek ile yapılacaktır.
İnegöl’deki yerel medya yayınlarındaki iddialara göre o dönemde sadece çekle yapılan araç satım rakamları İnegöl bölgesinde 1 milyar TL’yi bulur. Çeklerin yazıldığı tarihler genellikle ağustos-aralık aylarını kapsamaktadır.
Vade gelip çattığında gerçek gün gibi ortaya çıkar. Çeklerin çok büyük bir bölümü sahtedir. Araçlarını neredeyse iki katına, ‘uçuk kaçık rakamlara’ sattığını düşünenler aslında gerçek değerlerinin yaklaşık 3’te 1’ini alabilmiştir.
Suç duyuruları arka arkaya yağmaya başlayınca operasyonlar için de düğmeye basılır. Açıklamayı 26 Eylül 2023’te bizzat İçişleri Bakanı Ali Yerlikaya sosyal medya hesabından yapar:
“Bursa İl Jandarma Komutanlığımız ve Jandarma Genel Komutanlığı KOM Daire Başkanlığımızın takibi neticesinde Tefecilik, Yağma, Nitelikli Dolandırıcılık ve İnsan Ticareti suçlarını örgütlü olarak işleyen 35 şüpheliye yönelik operasyon düzenlendi. Bursa İnegöl merkezli dört ayrı ilde 450 Jandarma personelinin katıldığı operasyonda 35 şüphelinin tamamı yakalanarak gözaltına alındı. Yapılan aramalarda çok sayıda silah, çek, senet, 6 milyar TL değerindeki gayrimenkul ve 31 şirkete el konuldu.”
İTİBARI ZEDELENDİ
